سراسر كتاب دميان ، مملو از تمثيل هاي فوق العاده پر معناست. دو قهرمان هر چند در سرنوشت مشترك و اسرارآميزي كه دارند مكمل وجود يكديگرند، اما افتراق ايشان جهت تحقق حقايق و اعتقادات لازم آمده است.
دميان ماجراي جواني به نام اميل سينكلر است. كسي كه بعد از خروج از خانه و ورود به عرصه هاي اجتماعي در مي يابد بد با دو دنياي متفاوت روبه رو است. يك طرف دنيايي كه خانواده، پدر و مادر و خواهران او قرار دارند؛ دنيايي روشن، زيبا، آرام و در تقابل با اين دنيا مدرسه، خيابان و شهر قرار دارند كه تاريك، زشت و هراس انگيزند، در همين ايام مورد آزار و اذيت همكلاس خود «فرانتس كرومر» قرار مي گيرد اما بعد از اندك زماني ماكس دميان شاگرد متفاوت مدرسه او را از دست كرومر مي رهاند و از اينجاست كه رمان شكل اساسي به خود مي گيرد.

سينكلر تحت تأثير دميان هر چه بيشتر به خويشتن خود آشنا مي شود و بعد پيستوريوس كشيش مرتد او را با آبراكساز آشنا مي كند و سرانجام سينكلر هويت واقعي خود را مي يابد. سينكلر مانند پرنده اي است كه خود در برهه اي از اين رمان آن را به صورت تابلويي نقاشي كرده است، از تخم بيرون مي آيد و وارد دنياي جديدي مي شود دنيايي كه در آن پليدي و پاكي، خوبي و بدي، سخاوت و شقاوت و ... همه و همه در كنار يكديگر قرار دارند. دو دنياي متفاوتي كه در يك دنيا تجلي يافته اند. سينكلر زماني كه پيستوريوس او را با آبراكساز خداي نيك و بد آشنا مي كند، درمي يابد كه اين بده بستان ها از همانجا شروع مي شود كه خدايش اهريمن و اهورايي را با هم دارد با اين دريافت است كه پرنده از تخم درآمده كه خود اميل سينكلر است.
مي توان اينگونه انگاشت كه اميل سينكلر خود هرمان هسه است كه در پي يافتن هويتي ناب و جديد است. هويتي كه استقلال روحي آدمي را شكل مي دهد و از هر انسان يك ابر انسان يا «ابرمرد» مي سازد.
هسه با استفاده از زباني نمادين به خلق اثري خارق العاده چون دميان دست زده است. در واقع استفاده از اين زبان نمادين به او كمك كرده است تا مفاهيم را آسانتر در اختيار خواننده بگذارد و در عين حال او را به تفكر وادارد. مثلاً عنوان شدن اين موضوع كه اميل سينكلربا خوردن سيب به دنياي بد و وحشتناك فرانتس كرومر وارد مي شود آيا نمي تواند يادآور خوردن سيب ممنوع توسط آدم و حوا و ورود به دنياي تاريك و نزول از بهشت و هبوط از افلاك به خاك باشد؟ همچنين بهره گيري از داستانها و روايات كهن كه در كتاب مقدس نيز آمده و يا داستانهاي افسانه اي، دميان را به اثري قابل تأمل بدل كرده است چرا كه خواننده آگاهي همه جانبه اي به داستانهاي كهن پيدا مي كند مثلاً شباناني كه «مواظب گله هايشان» هستند و خبر تولد مسيح را در مي يابند يا ماجراي كشتي گرفتن يعقوب پسر اسحاق با مردي كه به او مي گويد: «تا مرا بركت ندهي رهايت نمي كنم» و يا ماجراي دو دزدي كه به صليب كشيده مي شوند و در انجيل لوقا باب ۲۴ آمده است به تمامي احاطه هرمان هسه را بر داستانها و تمثيلات كهن و كتاب مقدس آشكار مي كند.
هسه داستان خود را در ۹ بخش مجزا اما مرتبط با يكديگر نگاشته كه عبارتند از: ۱- سرآغاز ۲- دو دنيا ۳- قابيل ۴- دزد ۵- بئاتريس ۶- پرنده تلاش مي كند از تخم بيرون آيد ۷- يعقوب و فرشته ۸- حوا ۹- سرآغاز پايان.
تمامي اين بخشها ساختاري منظم و منسجم را در رمان بوجود آورده است و سبب شده كه خواننده به نظم نوشتاري در داستان پي برد. استفاده از زاويه ديد اول شخص در روايت موجب شده كه تحول و تغيير راوي كه شخصيت اصلي داستان نيز هست بهتر به خواننده القا شود و در واقع به سبب احاطه اي كه هر كسي بر خود و تغييرات خود دارد و بيان اين درونيات توسط اول شخص راحت تر مي شود با شخصيت ارتباطي تنگاتنگ برقرار كرد
خلاصه رمان:
اميل سينكلر، راوي داستان دميان، حكايت زندگي خود را از واقعه اي كه در سن ده سالگي برايش رخ داده است شروع مي نمايد. در آن زمان او خود را اسير دو دنيا مي ديده است، يكي دنياي محبت، جديت و لطف و صفاي پدري و مادري اش، و ديگري دنياي شيطاني، جذاب ولي ترس آور و مرموز. عجيب اين كه اين دو دنيا به قدري به هم نزديك بودند كه آدم ها به راحتي از يك دنيا به دنياي ديگر سفر مي كردند. اميل گاهي آدم هاي دور و برش را متعلق به دنياي اول مي ديد و زماني در دنياي دوم.

اميل با پسر شهردار و پسر رييس جنگلباني به دبستان مي رفت. روزي پسري سيزده ساله به نام فرانتز كرومركه پدري خياط ولي دائم الخمر داشت و متعلق به دنياي دوم بود به آن ها برخورد.
كرومر پسري سلطه جو بود كه همواره از اميل باج خواهي مي كرد و به بهانه هاي مختلف از او پول مي گرفت. حتي يك بار از اميل خواست تا خواهرش را در اختيار او قرار دهد. در همين گير دار بود كه يكي ديگر از بچه هاي مدرسه به اسم ماكس دميان كه يك سالي از او بزرگ تر بود و پسر يك بيوه ثروتمند بود، با هوش سرشار خود متوجه اين ارتباط ناسالم گرديد و براي هميشه با توسل به زور بازويش فرانتز كرامر را از زندگي اميل خارج ساخت. اين واقعه آغاز ارتباط ماكس و اميل شد. ماكس دميان حرف هايي تازه مي زد. نظرش در مورد هابيل و قابيل، مسيحيت و اسلام كاملا متفاوت با ديگران بود.
او تجارب زيادي دارد و به واسطه همين تجارب گاه مي تواند افكار ديگران را بخواند. دميان نه اعتقاد به جبر كامل داشت و نه اختيار كامل، بلكه او اعتقاد داشت كه بشر در اراده تركيبي از جبر و اختيار است. دميان يكي از داستان هاي مسيحيت، داستان توبه كاران واپسين دم را به شكلي ديگر بازگو مي كند.
اميل براي ادامه تحصيلات به يك مدرسه شبانه روزي در شهري ديگر مي رود. دراين شهر با فرد ديگري به نام الفونس آشنا مي شود كه او اميل را به شرابخواري و كشيدن سيگار مي كشاند تا جايي كه او با افت تحصيلي مواجه مي شود. در اين شهر نيز به طور اتفاقي دميان را مي بيند و همين ديدار باعث مي شود تا اميل به خود آماده و شرابخواري كنار گذاشته به زندگي اش سر و سامان دهد.
تنهايي، در خود فرو رفتن، فكر كردن و خواندن كتابهاي فلسفي سرگرمي جديد اميل مي شود. سرگرمي كه گاهي موجب آشفتگي فكري اش نيز مي شود. در ادامه با چند نفر ديگر از جملهيك ارگ نواز آشنا مي شود از او هم دريافتهايي پيدا مي كند.
اميل دوباره به دنبال دميان مي گردد. او هم زمان دانشگاه را شروع مي كند. اميل همه جا را زير پا مي گذارد تا اين كه روزي دميان را با يك مرد ژاپني در حال قدم زدن و گفتگو پيدا مي كند. بار ديگر ارتباط بين آن ها برقرار مي شود. اميل به ديدار مادر دميان مي رود.

اميل حرف هايي به سبك و سياق قديم با دميان شروع مي كند. اندك اندك اميل به آرامشي كه مي خواسته نزديك تر مي شود. مادر دميان به او مي گويد كه بايد روياهاي خود را دنبال كند. دميان بر اين باور است كه از نسل قابيل است و نشان بر پيشاني دارد. صاحبان اين نشان، زندگي متفاوتي نسبت به عموم مردم دارند. اميل علاقه مند حوا مي شود. او باز هم شاهد تمركز و خلسه و در خود فرورفتگي دميان مي شود. دميان خواب هاي عجيب مي بيند. يك بار در خواب شاهد جنگ است. احساس مي كند اين خواب مربوط به خودش تنها نيست و ديگران هم در آن دخيل هستند.
اميل مرتب به شهر ديگري كه دميان در آن زندگي مي كند مي رود و به او ومادرش سر مي زند و در جوار آن ها چيزها ياد مي گيرد و به شهر خود باز مي گردد و درسش را مي خواند. يك بار دميان با اسب به سراغ اميل مي آيد و ازجنگي كه با روسيه قرار است شروع شود سخن مي گويد. بعد از مدتي جنگ شروع مي شود. ارتباط عميق فكري بين حوا و اميل پيش مي آيد به شكلي كه آن ها مي توانند از راه دور افكار يكديگر را بخوانند. دميان به جنگ مي رود. اميل هم در فصل زمستان راهي جبهه مي شود و در ابتدا از شليك تفنگ ها يكه مي خورد ولي بعدا عادت مي كند. اميل در جنگ مجروح مي شود. در خواب مي بيند كه دميان در جنگ از بين رفته ولي از اين به بعد هر وقت او را بخواهد به شكل غير مادي در برابرش ظاهر خواهد شد. دميان از او مي خواهد كه هرگز نترسد چون او همواره مواظب اميل خواهد بود.